یک قرن فعالیت بشردوستانه جمعیت هلال احمر ایران

جمعیت شیر و خورشید سرخ اولین و بزرگ‌ترین سازمان خیریه غیردولتی ایران است که با تلاش‌های دکتر امیر اعلم پزشک، سیاستمدار و استاد دانشگاه که در کارنامه خود نمایندگی مجلس، وزارت فرهنگ و وزارت بهداری را دارد، یک قرن پیش به بار نشست.

البته نخستین تلاش‌ها برای پیوستن به این کنوانسیون در زمان ناصرالدین شاه قاجار صورت گرفت اما تا سال‌ها بعد موسسه، سازمان یا جمعیتی برای اجرای طرح این کنوانسیون تاسیس نشد تا اینکه دکتر امیراعلم مدیر بهداری استان خراسان پس از زلزله ویرانگر بجنورد، به نزد احمد شاه می‌رود و برای بنیان نمودن جمعیت شیر و خورشید ایران دستور اقدام می‌خواهد تا کمک‌های خارجی را به هنگام سوانح طبیعی به ایران جلب کند. او مقررات وضع شده ازسوی صلیب سرخ جهانی برای جمعیت ها را پس از ترجمه دراختیار احمدشاه قاجار که پادشاه وقت ایران بود قرار داد و بنا به دستور احمدشاه این جمعیت برای جلب کمک‌های خارجی درهنگام بلایای طبیعی تشکیل شد و براساس این متن ترجمه شده، نظامنامه اساسی (اساسنامه) جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران تهیه و در اسفند ماه ۱۳۰۱ شمسی به امضای ولیعهد، محمدحسن میرزای قاجار رسید و پروانه تاسیس چنین جمعیتی از احمد شاه گرفته شد و اولین فعالیتش در زمان زلزله تربت حیدریه صورت گرفت ، تعیین هیات مرکزی موسسه، تشکیل هیات‌های مختلف جمعیت در بعضی ایالت‌های کشور و نیز راه‌اندازی مجله‌ای به‌عنوان ارگان رسمی جمعیت به نام «شیر و خورشید سرخ» از دیگر کارهایی بود که این جمعیت در سال‌های اولیه به اجرا گذاشت و پس از بنیان این جمعیت، به سرعت عضو کمیته فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر (IFRC) گردید. این اساسنامه در ۱۰ فصل و ۶۰ ماده تهیه شده و برابر مقدمه آن، ریاست افتخاری جمعیت با ولیعهد بود. اگرچه به روایت دکتر امیراعلم شاه و ولیعهد با طفره رفتن‌های مکرر، از شرکت در جلسه ای که به منظور افتتاح جمعیت برپا شده بود، خودداری کردند، اما نخستین جلسه رسمی کمیته مرکزی جمعیت در مرداد ماه سال ۱۳۰۲ تشکیل شد.

مجله شیر و خورشید سرخ در سال 1304 هـ .ش به مدیر مسئولی میرزا علی محمد خان اویسی انتشار یافته و شماره اول آن در 44 صفحه به قطع خشتی کوچک در مطبعه سربی مجلس و در خرداد ماه 1304 هـ .ش توزیع گردیده است.
شیر و خورشید سرخ ایران مجله ای بود ماهانه و وجه اشتراک سالانه آن 20 قران و تک شماره دو قران به فروش می رسیده است. شعار مجله که روی جلد هر شماره چاپ می شد عبارت بود از تصویر شیر و خورشید به رنگ سرخ و در بالای آن این آیه قرآن «تعاونوا علی البر» به خط نسخ و در قسمت پایین تر این شعر از سعدی نوشته شده بود:

بنی آدم اعضای یکدیگرند * که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به ‌درد آورد روزگار * دگر عضو ها را نماند قرار

 راجع به مندرجات مجله علاوه بر آنچه ذکر آن رفت در یکی از شماره های این نشریه آمده است: «مجله شیر و خورشید سرخ که امروز پای به عرصه وجود نهاده و منتشر می شود ناشر افکار جمعیتی است که در تحت همین نام در سال گذشته تاسیس یافته و اکنون می خواهد بدین وسیله خاطر عامه را از عملیات خود مرتبا مسبوق و مستحضر بدارد.» در ادامه این مطلب پس از معرفی مختصر جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران نوشته شده: مجله شیر و خورشید سرخ که هر ماه یک مرتبه طبع و توزیع می شود اصولا متضمن مسائل ذیل خواهد بود: 1. راپرت عملیات جمعیت شیر و خورشید سرخ 2. اطلاعات راجع به موسسات صلیب احمر و هلال احمر 3. اخبار راجع به شیر و خورشید سرخ 4. مباحث اطلاعات صحی 5. صورت مطبوعات واصله 6. صورت محاسبات جمعیت و ثبت اسامی اعضا و اعانه دهندگان.
لازم به ذکر است در هر شماره چهار صفحه کاغذ رنگی ضمیمه مجله بود که اطلاعیه های گوناگون بهداشتی و پزشکی در آن درج می شد. ضمنا مدیر داخلی مجله دکتر علی خان فرهمندی (علیم الملک) بود و میرزا جواد خان مولوی هم به عنوان منشی مجله فعالیت می کرد. چندین شماره از این مجله در کتابخانه های ملی و مرکزی دانشگاه تهران موجود است.

در سال ۱۳۰۶ در جلسه هیات مرکزی جمعیت، به ترتیب حسن مستوفی‌الممالک، سیاستمدار مشهور به‌عنوان رئیس و دکتر امیراعلم به‌عنوان نایب‌رئیس اول جمعیت انتخاب شدند. اعضای کمیته مرکزی، از میان بنیانگذاران و یاری رسانندگان به جمعیت و در جلسه عمومی جمعیت انتخاب می‌شدند. در سال ۱۳۰۷ نیز نخستین اقدامات برای تشکیل جمعیت زنان شیر و خورشید سرخ ایران صورت گرفت. در سال‌های بعد، تشکیلات جمعیت رو به گسترش گذاشت و بسته به موقعیت افراد عضو جمعیت به کمک سانحه‌دیدگان و نیز نیازمندان می‌پرداخت. از جمله این موارد، کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان شیروان در سال ۱۳۰۸ خورشیدی بود.

سازمان شیر و خورشید سرخ در ایران به کارهای خیریه و بشر دوستانه‌ای چون تخفیف رنج و مصائب مردم، امدادرسانی هنگام حریق، زلزله و طاعون و سایر بیماری‌های واگیردار، مبارزه با بیماری‌های عمومی چون مالاریا، حصبه، شب و آبله، دستگیری فقرا خصوصا در زمان قحطی و زمستان‌های سخت ، آموزش کودکان بی‌سرپرست و بی‌بضاعت و نگه‌داری از آن‌ها، آموزش پرستار، تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، تاسیس بیمارستان و درمانگاه، فعالیت‌های عمرانی، ارائه برنامه ویژه برای جوانان و نوجوانان و آموزش کمک های اولیه می‌پرداخت. همچنین بزرگ‌ترین مرکز مبارزه با سل نیز متعلق به این جمعیت بوده است. درآمدهای این جمعیت نیز از طریق وجوه مردمی، تاسیسات و مستقلات خود جمعیت چون حقوق کارمندی، اعانات، هدیه‌ها و موقوفات تامین می‌شدند. دولت ایران در سال ۱۳۰۱ جمعیت ملی خود را تأسیس کرد، ولی به جای استفاده از نشان صلیب سرخ یا هلال‌احمر، علامت شیر و خورشید سرخ را به عنوان نشان جمعیت خود انتخاب کرد. علامت شیر و خورشید در کنفرانس ژنو در سال ۱۹۲۹ به عنوان نشان سوم مورد حمایت بین‌المللی، به تصویب رسید. از آن پس ۳ نشان صلیب سرخ، هلال‌احمر و شیر و خورشید سرخ به عنوان نشانه‌های رسمی و بین‌المللی شناخته شدند و نهایتاً در متن کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو مصوب ۱۹۴۹ به عنوان نشان‌های ۳ گانه بین‌المللی که تحت حمایت حقوق بین‌الملل بشردوستانه قرار دارد به تصویب رسید.

در سال ۱۸۷۶ میلادی یا ۱۲۵۴ تا ۱۲۵۵ شمسی، دولت عثمانی، به جای نشان صلیب سرخ، از پرچم عثمانی و علامت هلال استفاده کرد. بعدها بسیاری از کشورهای اسلامی، هلال را به عنوان نشان جمعیت ملی امدادی خود بکار بردند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، تغییرات وسیعی در ساختار، ماهیت و وظایف جمعیت به‌وجود آمد. نخستین تغییر اساسی ساختار جمعیت پس از انقلاب، تفکیک مراکز بهداشتی-درمانی از جمعیت بود. بر اساس مصوبه دولت موقت، در اسفند ۱۳۵۷، کلیه موسسات درمانی و بهداشتی شامل ۲۲۴ بیمارستان، ۱۷۳ درمانگاه مستقل و مرکز اورژانس، ۷۷ اندرزگاه، ۱۵ مرکز مستقل انتقال خون و ۳۰ مرکز آموزش پرستاری، مامایی، بهیاری و پزشکی به همراه چندین پرورشگاه و خانه کودک، از جمعیت منفک و با حفظ مالکیت جمعیت به وزارت بهداری و بهزیستی وقت انتقال یافت.

 این مصوبه باعث تغییر سیاست‌های کلی جمعیت و توقف تمامی فعالیت‌های درمانی و حمایتی آن شد. همچنین بر پایه مصوبه‌های بعدی هیئت دولت، مراکز مختلف پژوهشی-حمایتی جمعیت به وزارت بهداری واگذار شدند و برخی از امکانات ترابری هوایی و دریایی جمعیت به سایر نهاد‌ها واگذار شد. در سال‌های آغازین انقلاب، بسیاری از اموال و املاک قانونی این جمعیت به بهانه تشابه ظاهری نشان جمعیت با آرم شاهنشاهی و با استدلال وابستگی جمعیت به رژیم پیشین، توسط نهاد‌های گوناگون تصرف شدند که با پیگیری های زیاد برخی از آنها مجددا به خدمت گرفته شد.

در سال ۱۳۵۹(سال 1980 میلادی)، با ارسال نامه‌ای به دولت سوئیس به عنوان امین و نگاهدارنده قراردادهای چهارگانه ژنو، اعلام کرد که استفاده از نشان شیر و خورشید سرخ را به حالت تعلیق درآورده و به جای آن از نشان هلال‌احمر استفاده خواهد کرد. در دی ۱۳۶۲ برابر ماده واحده مصوب مجلس شورای اسلامی، عنوان جمعیت به «جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت. پس از این تغییرات، نخستین اساسنامه جمعیت هلال احمر در سال ۱۳۵۹ به تصویب رسید و از همان سالها کلیه روسا و مدیران وکارکنان جمعیت تلاش کردند تا ضمن بازسازی دوباره ساختار ، تجهیزات و امکانات موردنیاز، با تربیت نیروی انسانی ماهر و جذب هزاران داوطلب جدید و توسعه زیرساختهای مختلف در سطح کشور و راه اندازی پایگاههای امدادی و خانه های هلال و مراکز تولید اقلام دارویی و درمانی و توسعه ترابری هوایی اختصاصی برای شرایط اضطراری و ناوگان بزرگ ترابری زمینی و راه اندازی درمانگاههای مجهز در کشورهای خارجی، به یک موسسه کارآمد و فعال در حوزه های مختلف امدادی و بشردوستی تبدیل گردد تا آنجاییکه در حال حاضر جمعیت هلال احمر ایران یکی از قویترین و مجهزترین جمعیتهای ملی در جهان و عضو فعال فدراسیون جهانی معرفی می شود.

جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران یک سازمان غیردولتی ایرانی و عضوی از نهضت بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر است و در داخل کشور و در برخی موارد حسب نیاز در دیگر مناطق جهان در فعالیت‌های امدادی و بشردوستانه فعالیت دارد. هلال‌احمر طبق وظایف بین‌المللی خود (کمیته بین‌المللی صلیب سرخ) در مواقع بروز بحران‌هایی نظیر سیل، زلزله و جنگ و غیره در داخل و خارج مرزها به امدادرسانی و خروج مصدومان و قربانیان این حوادث کمک کند. هلال احمر جمهوری اسلامی ایران دارای سازمان‌های زیرشاخه متعددی است که طیف گسترده‌ای از خدمات درمان اضطراری، بهداشتی، آموزشی و امدادی را در بر می‌گیرند.

در صدمین سالگرد تاسیس این جمعیت در ایران و نزدیک شدن به روز هشتم ماه مه (18 اردیبهشت) که به افتخار روز تولد هانری دونان بنیانگزار نهضت صلیب سرخ روز جهاني صلح ناميده شده و هر ساله برای یادآوری فعالیتهای بشردوستانه این نهضت مورد توجه قرار میگیرد برنامه های خاص و ویژه ای برگزار خواهد گردید.